De meeste mensen die Matera bezoeken doorkruisen de stad zelf, en dan vooral de spectaculaire Sassi. Daar is natuurlijk niets mis mee, integendeel. Matera is een van de meest bijzondere plaatsen van Italië en verdient als geen ander het predicaat ‘uniek’, in de zin van onvergelijkbaar met welke andere stad ook. Toch loont het alleszins de moeite om Matera letterlijk ook eens van de andere kant te bekijken, aan de overzijde van de Gravina, de diepe vallei die langs de oostzijde van de stad loopt. Niet alleen heb je daar een fantastisch uitzicht over de Gravina en over de stad, maar er valt ook van alles te zien wat je niet zou verwachten. Vanuit de stad bekeken lijkt het daar aan de overkant op het eerste gezicht een dooie boel, maar de schijn bedriegt. Hoewel, misschien was je toch al een beetje nieuwsgierig geworden toen je die geheimzinnige holtes in de rotsen opmerkte.
Het is heel eenvoudig om er te komen. Verlaat Matera aan de noordkant en neem de SS7 in de richting van Taranto. Al gauw kom je langs een grote tufsteengroeve (rechts) en anderhalve kilometer verder sla je rechtsaf. Aan het eind van het weggetje – het gaat daar niet verder – ligt het Belvedere Murgia Timone. Geloof me, dit belvedere doet zijn naam eer aan!
De mensen die je hier op het uitzichtpunt ziet staan lijken in de verte te staren, maar als je zelf dichterbij komt zie je dat ze zich vergapen aan de kloof en de stad die aan de rand daarvan omhoog kruipt, met de Sassi in de onderste regionen. We werpen hier eerst een blik op de Gravina.
Het zicht op Matera omvat ook de lelijke, in ieder geval volstrekt niet bij de stad passende flatgebouwen, die in de jaren 50 en 60 gebouwd werden om de bewoners van de eeuwenoude Sassi te katapulteren naar de moderne tijd. Het hoort erbij, als onderdeel van de geschiedenis van de stad, die in de naoorlogse jaren nog in de Middeleeuwen vertoefde en symbool werd voor de achterstelling van het zuiden. Je zult merken dat je die gebouwen al heel snel niet meer ziet, omdat het oog zich vanzelf concentreert op de attractievere elementen.
Hier op de Murgia Timone, die zich kilometers rond het uitzichtpunt uitstrekt, zie je om je heen alleen maar steen, hier en daar bedekt met plantjes en struikjes die weerstand weten te bieden tegen de hitte en de droogte. Er is echter van alles verborgen. Holen, schuilplaatsen, putten en vooral grotkerkjes. Van die laatste wemelt het in de stad zelf, maar je vindt ze dus ook hier. Vraag me niet voor wie en met welk doel ze op deze desolate plek ooit gebouwd – pardon, uitgehakt zijn; waarschijnlijk waren ze bedoeld voor herders en voor landarbeiders die vaak lang onderweg waren van huis naar hun werk en omgekeerd. Iets anders kun je je niet voorstellen.
Ga niet zelf op zoek naar dit soort kleine schatten. Je vindt ze niet en mocht je toevallig toch iets ontdekken wat de moeite waard is, dan kun je er niet in. Het is sowieso niet raadzaam om op dit verraderlijke terrein in je eentje te gaan rondstruinen buiten de directe omgeving van het uitzichtpunt. Grotkerken kun je alleen bezoeken op excursies die begeleid worden door een gids. Daarvoor moet je zijn bij het Centro Visite Jazzo Gattini, dat gehuisvest is in een oude boerderij halverwege de weg die je bent ingeslagen om bij het uitzichtpunt te komen. Op de website vind je de verschillende excursies die het bezoekerscentrum aanbiedt. Ik laat je na de volgende foto's impressies van drie van zulke kerkjes zien.
Voor alle grotkerken geldt een gemeenschappelijke karakteristiek: bij het uithouwen van de ruimtes in het gesteente probeerde men zoveel mogelijk om ‘echte’, gebouwde kerken te imiteren. Soms vind je er zelfs preekgestoelten. De Madonna delle tre porte had oorspronkelijk drie schepen, dankzij een viertal zware pilaren die bogen ondersteunden. Ook apsissen zie je hier, en op de wanden uitgespaarde crucifixen. Diverse fresco’s in dit kerkje zijn redelijk goed bewaard gebleven. Ze dateren uit een tijdboog van de 12e (!) tot de 17e eeuw. Op de foto’s van deze schilderingen zie je achtereenvolgens een deësis van Christus met naast hem een geknielde Madonna en Johannes de Doper, een Madonna del Melograno, een Madonna op de troon en een scène van de Kruisiging.
Ook in de San Vito alla Murgia is goed te herkennen hoe in het interieur elementen van ‘gewone’ kerken nagebootst werden: bankjes, nissen, pilaren, bogen en koepeltjes. De fresco’s zijn totaal verweerd en onthullen enkel nog wat schimmen en minuscule kleurfragmenten. Zoals je zult begrijpen hadden de elementen (vocht, kou, hitte) hier in de Murgia Timone eeuwenlang vrij spel. Spijtig misschien, maar evengoed is het fascinerend om oog in oog te staan met de schaduwen van zo’n ver verleden.
Bij de San Falcione is zichtbaar hoe niet alleen de tand des tijds zijn werk deed, maar ook de activiteiten van de mens hun sporen nalieten. Grotkerkjes werden op gezette tijden probleemloos gebruikt als opslagplaats, schuur, stal of schuilplaats. De muur die om de San Falcione werd gezet diende als omheining voor de schapenkuddes die ’s nachts een veilig onderkomen nodig hadden. En de twee poortjes die je in de ingemetselde muur ziet werden door de herders gebruikt om hun dieren te tellen: door het ene poortje werden de beesten naar binnen gedreven, door het andere kwamen ze weer naar buiten. Althans, zo werd het ons verteld door de gids die ons rondleidde.
De San Falcione dateert overigens uit de 9e eeuw en ook hier zijn, na twaalfhonderd jaar, de fresco’s zwaar verweerd. Ze zijn geschilderd in Byzantijnse stijl. Van Byzantijnse invloed getuigt ook de nauwelijks nog leesbare Griekse inscriptie met de tekst: ‘Dit kind schiep hemel en aarde’. Het is maar een detail, maar tevens een echo van de lange, gelaagde geschiedenis van Matera.
Mocht je meer zin hebben in grotkerken: dit wel heel bijzondere exemplaar, de Santa Margherita, ligt in Melfi, eveneens in de regio Basilicata.
Fotocredits: alle foto's eigen materiaal