In sommige delen van Zuid-Italië vind je overal in het landschap aardbreuken, verzakkingen en ravijnen. Vooral de streek die Le Murge genoemd wordt en die een deel van Puglia en Basilicata omvat, is erom bekend. Een typisch fenomeen is hier de gravina. Ik ben geen geoloog en ga geen poging doen om uit te leggen hoe die scheuren in de aarde zijn ontstaan; het volstaat, als je je bij een gravina, die kilometers lang en meer dan 200 meter diep kan zijn, een canyon-achtig iets voorstelt.
Een bekend voorbeeld van een gravina is het ravijn dat langs Matera ligt. Het mooist kun je die zien vanaf de oostkant, in het Parco della Murgia Materana, waar je de stad op de achtergrond hebt. Net als in Matera zelf liggen hier overal grotkerken verborgen in de hellingen van het ravijn, zoals de Madonna delle tre porte.
Zoals gezegd zijn er veel meer van die spectaculaire gravine. Het stadje Gravina in Puglia dankt er zijn naam aan. Het ravijn daar loopt vlak langs de stad - al is het, rekening houdend met de volgorde der dingen, beter om te zeggen dat het plaatsje op de rand van het ravijn gebouwd is.
Hetzelfde zien we in Castellaneta. De ligging van de stad ten opzichte van de aardbreuk levert een merkwaardige sensatie op: je wandelt door een steegje, maar plots houdt het op en sta je voor een hek. Daarachter kijk je meteen in de diepte van de bijna loodrechte gravina. In dit ravijn van Castellaneta bevinden zich diverse archeologische nederzettingen.
Ook in de omgeving van Massafra liggen talloze aardbreuken. Een interessante is de Gravina della Madonna della Scala, zo genoemd naar de kerk die daar in de diepte ligt en die bereikt kan worden via een trappartij van 125 treden. Volgens het volksgeloof kunnen die treden niet geteld worden, want als je naar beneden loopt krijg je een ander getal dan wanneer je de trap beklimt. De openingen in de wanden van het ravijn laten zien, dat ook in deze gravina talloze in vroeger tijden bewoonde grotten liggen.
In datzelfde Massafra loopt ook een breuk dwars door de stad. De twee helften zijn door een brug met elkaar verbonden. Deze Gravina di San Marco, genoemd naar een van de (helaas moeilijk toegankelijke) grotkerken die hier verscholen liggen, werd vroeger Paradiso di Massafra genoemd; dit vanwege de uitbundige vegetatie in de kloof en de moestuinen en citrusplantages die er aangelegd waren en deels nog steeds aanwezig zijn. Wanneer je op Google Maps naar de satellietkaart van Massafra kijkt, kun je de Gravina di San Marco, maar ook andere ravijnen rond de stad, heel duidelijk zien liggen.
De allermooiste gravina is wellicht die van Petruscio, in de omgeving van Mottola. Niet alleen vanwege de spectaculaire rotspartijen en de explosie van planten, struiken en bomen die je in dit microklimaat aantreft, maar ook omdat je door de honderden grotopeningen goed kunt zien hoe intensief de kloof vroeger bewoond werd. ‘Vroeger’ is dan een tijdsspanne die loopt van de Steentijd tot in de Middeleeuwen.
Het zijn maar voorbeelden, maar het zuiden van Italië telt werkelijk vele honderden grotnederzettingen, van geïsoleerde woningen tot complete dorpen. Waarom gingen mensen in zo’n op het oog onherbergzame gravina wonen, zelfs nog in de Middeleeuwen? Het antwoord is simpel: niet alleen kon men daar relatief eenvoudig en goedkoop onderdak creëren, omdat het uithollen van grotten in de zachte kalksteen niet zo’n moeizaam karwei was, maar vooral was het er veilig, in tijden waarin mensen bij gebrek aan een staatsgezag op zichzelf aangewezen waren voor hun verdediging tegen vijandelijke legers en plunderende bendes.
Natuurlijk was het leven in die omstandigheden primitief, maar niet per se primitiever dan elders. De grotcomplexen in de gravine kunnen, naar de maatstaven van toen, beschouwd worden als in sociaal en economisch opzicht volwaardige nederzettingen en ze beschikten over een complete infrastructuur. Er waren werkplaatsen, winkels, kerken en opslagplaatsen voor water en voedsel.
De verleiding is groot, maar denk niet dat je zomaar in een gravina kunt afdalen en daar gezellig kunt gaan rondwandelen. Doorgaans is dat levensgevaarlijk. Deze laatste foto laat een ‘trap’ zien die in de Gravina di Petruscio naar beneden voert. Zonder ervaring als alpinist en zonder bergbeklimmersuitrusting zou ik er niet aan beginnen.
Fotocredits:
foto 8: Maurizio Moro, via Wiki Commons
foto 10: Pietro d'Ambrosio, via Wiki Commons
overige foto's eigen werk