Op de lange lijst van talenten van Leonardo prijkt ook zijn vaardigheid als beeldhouwer. Toch kennen we geen enkel beeldhouwwerk dat met zekerheid aan hem kan worden toegeschreven. Hoe zit dat?
Giorgio Vasari schrijft in Le Vite (de beroemde verzameling van biografieën van kunstenaars die rond zijn tijd leefden), dat Leonardo in zijn jonge jaren terracotta beelden van vrouwenhoofden en hoofden van putti vervaardigde. Hoewel we die figuren niet kennen is het aannemelijk dat Leonardo al vroeg op een of andere manier betrokken was bij de totstandkoming van beeldhouwwerken. Onder meer is dat af te leiden uit overeenkomsten tussen tekeningen en schetsen van zijn hand en beeldhouwwerken van Andrea del Verrocchio. Leonardo ging op zijn zeventiende in de leer bij Verrocchio, die een grote naam had niet alleen als schilder, maar ook als beeldhouwer. Verrocchio’s atelier in Florence kreeg bijvoorbeeld in 1478 opdracht voor de vervaardiging van een bronzen ruitermonument ter ere van Colleoni; dit is het beeld dat je vandaag de dag nog kunt zien op de Campo di San Giovanni e Paolo in Venetië. Ongetwijfeld heeft Leonardo in zijn leertijd bij Verrocchio kennisgemaakt met de technische condities en procedés voor de productie van zo’n enorm bronzen werk.
In 1482 trok Leonardo van Florence naar Milaan om zijn diensten aan te bieden aan het hof van Ludovico Sforza. De hertog van Milaan had onder andere een bronzen ruiterstandbeeld van zijn vader Francesco op zijn verlanglijst staan. Leonardo werkte daaraan van 1485 tot 1499. Afgezien van het gebruikelijke getreuzel van Leonardo, die er een handje van had om eindeloos te blijven sleutelen aan een ontwerp of aan een werk waarmee hij een begin had gemaakt, werd de uitvoering van het project waarschijnlijk vertraagd door technische complicaties. In ieder geval moet Ludovico zich zorgen hebben gemaakt over de voortgang, want in 1489 schrijft hij zijn Florentijnse collega Lorenzo il Magnifico aan met het verzoek om hem experts in bronstechnieken te sturen, omdat Leonardo, ‘die met het werk belast is, volgens mij niet weet hoe hij ermee klaar moet komen’. Wat ook zal hebben meegespeeld: in 1490 maakte Leonardo een reis naar Pavia, waar hij een (niet meer bestaand) klassiek ruitermonument zag dat hem zo imponeerde, dat hij niet meer tevreden was over zijn eigen ontwerp en opnieuw aan het schetsen en rekenen ging. Resultaat daarvan waren studies voor misschien wel het meest ambitieuze ruitermonument ooit. Een model daarvan, uitgevoerd in terracotta, werd in Milaan onthuld in 1493. Het was, nog zonder de ruiter, die waarschijnlijk nog apart gemodelleerd moest worden, meer dan zeven meter hoog!
De omstandigheden zaten niet mee. De enorme hoeveelheid brons die voor het standbeeld benodigd en voor het grootste deel al verzameld was kreeg in 1494 vanwege het uitbreken van een oorlog opeens een totaal andere bestemming, namelijk wapentuig. De genadeklap kwam in 1499, toen Milaan werd ingenomen door de Fransen en het model door het soldatenvolk vernietigd. Schrale troost voor het verre nageslacht is, dat in 1999 op initiatief van particulieren een vergelijkbaar standbeeld werd gemaakt in New York. Dit werd aan de stad Milaan geschonken. Een kleinere versie ervan is in Leonardo’ s geboorteplaats Vinci te vinden.
In zijn tweede Milanese periode (1506-1513) maakte Leonardo ontwerpen voor een ander ruiterstandbeeld dat er evenmin ooit kwam: een monument voor Gian Giacomo Trivulzio, een commandant die in dienst was van de Fransen.
Recent was er nieuws rond de tentoonstelling ‘Verrocchio, il maestro di Leonardo’ in Florence. Daar is een vijftig centimeter hoge, in terracotta uitgevoerde Madonna col Bambino te zien, die volgens de curatoren van Palazzo Strozzi toegeschreven kan worden aan Leonardo da Vinci. Als die bewering klopt zou dit het enig tot nu toe bekende beeld van Leonardo zijn. Maar het Victoria and Albert Museum in Londen, eigenaar van het beeld, schrijft het voorlopig toe aan Antonio Rossellino, met op de website van het museum de kanttekening dat het ook van de hand van Leonardo zou kunnen zijn. Dat wordt waarschijnlijk nog een lange discussie.
