Het gemeentelijk museum van Pergola, een plaatsje in Le Marche, verschilt op het eerste gezicht niet veel van soortgelijke musea in andere stadjes in Italië. Het is klein en bescheiden, wat niet wegneemt dat de prachtige Pietà en de sculpturen van San Rocco en San Secondo beslist gezien mogen worden. De mond valt je echter open van verbazing als je de zaal binnenloopt die exclusief is gereserveerd voor de bronzi dorati di Cartoceto, een groep van vier bij elkaar horende bronzen beelden uit de Romeinse tijd: twee meer dan levensgrote beelden van mannelijke ruiters te paard en twee vrouwenfiguren, uitgevoerd in verguld brons. Niet alleen imposant, maar ook volstrekt uniek, want andere exemplaren van dit type beeldengroepen bestaan niet.
Het verhaal van de bronzi dorati leest als een krimi. Twee boeren die in een gehucht bij Pergola hun land aan het bewerken waren, stuitten in de zomer van 1946 op een groot aantal stukken brons in de bodem. Het nieuws dat er mogelijk iets waardevols gevonden was verspreidde zich snel en kwam ook ter ore van een jongedame, een zekere Piera Vernarecci, die net als kunsthistorica was afgestudeerd aan de universiteit van Urbino. Zij haastte zich naar de bewuste plek, maar alles leek al spoorloos verdwenen, totdat ze op een stuk omgewoelde aarde toch nog een bronzen fragment vond. Ze bracht dat naar haar oom Giovanni, een amateur-archeoloog. Deze ging de volgende dag poolshoogte nemen in gezelschap van de politie, maar ook dat bezoek leverde niks op. Giovanni vertrouwde de zaak niet en waarschuwde het Museo archeologico delle Marche in Ancona. Let wel, we zijn in 1946, een jaar na afloop van de Tweede Wereldoorlog; het museum had toen zegge en schrijve één mens in dienst. Toch rukte deze employee onmiddellijk uit en slaagde hij erin om in naam der wet beslag te leggen op het verborgen materiaal. De eigenaar van het perceel grond bleek spoorslags afgereisd te zijn naar Rome. Omdat de museummedewerker vermoedde dat de man daar contacten ging leggen met clandestiene handelaren, schakelde hij ook de carabinieri in. Door dit doortastend optreden kon de vondst gered worden.
Een restaurateur in Florence deed meer dan tien jaar lang een poging om de brokstukken te reconstrueren. Een gekmakend karwei: stel je voor dat je van honderden fragmentjes brons iets moet maken zonder een voorstelling te hebben van wat het totaal oorspronkelijk is geweest. Daar kwam nog bij dat de restanten opzettelijk leken te zijn vernield, voordat ze in de grond begraven werden. Waarom dat zo is, weten we niet.
Daarna werd er zestien (!) jaar lang een nieuwe restauratie uitgevoerd in de werkplaats van de Soprintendenza te Florence. Het resultaat hiervan kon in 1988 eindelijk getoond worden in het Museo archeologico in Ancona. In datzelfde jaar werd de beeldengroep naar Pergola gebracht voor een tijdelijke expositie. Dat had de gemeente waarin de vondst was gedaan wel verdiend. Maar vervolgens ontspon zich een operette in de beste Italiaanse traditie. Toen de termijn van de expositie verstreken was, weigerde de gemeente namelijk om de objecten terug te geven. De hoogwaardigheidsbekleder van de Soprintendenza die het spul in Pergola kwam opeisen, werd opgewacht door een boze menigte die hem alle denkbare verwensingen naar het hoofd slingerde en de uitvoering van zijn taak onmogelijk maakte. Om hun standpunt nog meer kracht bij te zetten metselden de Pergolesi de beeldengroep in binnen de tentoonstellingsruimte.
Zo ontstond er een oorlog tussen het museum in Ancona en de gemeente Pergola die tot op de dag van vandaag voortduurt. Om een lang verhaal kort te maken: na een aantal rechtszaken tot in de hoogste instanties besloot het bevoegde ministerie in 2012 dat de beeldengroep zijn definitieve plek moest krijgen in het museum van Ancona. Nu, acht jaar later, zijn de bronzi dorati nog steeds te bewonderen in Pergola, waar ze opgesteld staan in een prachtige ruimte met klimaatbeheersing. De aanhouder wint vooralsnog. Ancona probeert goede sier te maken met een kopie van de beeldengroep op het dak van het museum; een rare keuze, want het valt daar helemaal in het niet.
Te midden van al dit rumoer op de achtergrond zou je bijna vergeten dat de sculpturen zelf met allerlei raadselen omgeven zijn. Wie zijn die ruiters en die vrouwen, en waarom hebben ze zich op deze manier laten vereeuwigen? Er zijn allerlei hypotheses, maar geen lijkt te overtuigen. Waar komen de beelden vandaan? Pergola heeft, voor zover bekend, geen Romeins verleden. De dichtstbijzijnde Romeinse nederzettingen die iets voorstelden zijn het huidige Urbino, Fossombrone, Sassoferrato en Castelleone della Susa, allemaal op afstand gelegen. En hoe zijn de waarschijnlijk tevoren beschadigde brokstukken op dat lapje grond bij Pergola terechtgekomen? We weten het niet en dat maakt het allemaal des te spannender. Mooie stof voor een roman – zoveel is zeker!
Hieronder, voor de liefhebbers: links brokstukken van de beelden in het depot van het Nationaal Archeologisch Museum van Le Marche in Ancona, rechts twee foto's van opstellingen in datzelfde museum in de jaren 70.